Duyên thầm áo dài

[Đạo Phong]

Áo dài có vẻ đẹp giản dị nhưng kiêu sang, mềm mại và thanh lịch tựa như tâm hồn phụ nữ Việt vậy. Vì thế nó xứng đáng được tôn vinh qua các tác phẩm hội họa. Đó cũng là duyên thầm của tà áo dài với họa sĩ Việt Nam qua nhiều thế hệ.

Vẻ đẹp yêu kiều, lãng mạn

Họa sĩ Nguyễn Cát Tường (1912 - 1946) theo học khóa thứ t.ư Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương (1928 - 1933). Cùng học với ông là họa sĩ Nguyễn Gia Trí, Nguyễn Tường Lân. Và chính họa sĩ Nguyễn Cát Tường là tác giả vẽ thiết kế bộ trang phục áo dài Việt Nam đầu tiên vào năm 1934. Thời đó người Hà Nội quen gọi là áo dài Cát Tường, hay áo dài tân thời. Ở thập niên 40 của thế kỷ 'Chủ đề cấm tại BNS''Chủ đề cấm tại BNS', áo dài Cát Tường được coi là trang phục thời trang của phái đẹp thị thành.

​
Thiếu nữ bên hoa huệ - Tranh sơn dầu của Tô Ngọc Vân​	​

Vào dịp lễ hội, các thanh nữ trong trang phục áo dài Cát Tường màu hoàng yến, thiên thanh, tím hoa cà... đã làm xao xuyến tâm hồn các họa sĩ, bởi vẻ đẹp thân hình được khoe diễn một cách gợi cảm nhưng yêu kiều và lãng mạn. Có lẽ vậy nên các bậc thầy hội họa Việt Nam đều tôn vinh vẻ đẹp của áo dài qua tác phẩm của mình, như họa sĩ Mai Trung Thứ, Nguyễn Gia Trí, Nguyễn Tường Lân, Nguyễn Tiến Chung, Nguyễn t.ư Nghiêm, Nguyễn Sáng...

Năm 1954, đoàn quân chiến thắng tiến vào giải phóng Thủ đô Hà Nội, một biển người cờ hoa rực rỡ đón chào, những tà áo dài muôn sắc tung bay. Năm 1964, Mỹ mở rộng chiến tranh ra miền Bắc, toàn dân phải thực hiện nghĩa vụ bảo vệ Tổ quốc, vừa lao động sản xuất vừa xây dựng nền quốc phòng toàn dân. Áo dài lúc này không còn phù hợp với đời sống thực tiễn.

Phải đến năm 1973, sau Hiệp định Paris về chấm dứt chiến tranh Việt Nam được ký kết, hòa bình được lập lại, tà áo dài Việt Nam lại phấp phới tung bay trên các đường phố Hà Nội. Lứa chúng tôi từ nơi sơ tán được trở về Thủ đô để tiếp tục học chương trình phổ thông. Kỷ niệm ấn tượng trong tôi gần nửa thế kỷ vẫn không quên là toàn trường Hà Nội A của tôi gồm các lớp 8, 9 và 10, các bạn nữ đều mặc áo dài màu trắng hoa sữa ngày tựu trường. Vẻ đẹp trong trắng, thánh thiện mà gợi cảm của bộ áo dài thuở học trò cứ lưu mãi trong tôi từ đó.

​
Thiếu nữ bên hoa phù dung - Tranh sơn mài của Nguyễn Gia Trí​	​

Biểu tượng trong mắt bè bạn quốc tế

Tốt nghiệp phổ thông, ngày đi làm kiếm tiền giúp ba mẹ, tối tôi theo học lớp vẽ tại đền Bạch Mã trên phố Hàng Buồm, vì học phí chả có chỗ nào rẻ hơn. Sáng Chủ Nhật lang thang các hiệu sách khu vực hồ Gươm, tôi thích nhất là vào Hiệu sách Hà Nội - Huế - Sài Gòn ở góc phố Tràng Tiền - Ngô Quyền, vì phía trên quầy văn phòng phẩm có treo trang trí bức “Thiếu nữ bên hoa huệ” của Tô Ngọc Vân. Đó là bức vẽ một thiếu nữ mặc áo dài. Tôi rất thích bức tranh này nên tuần nào cũng ghé vào xem mà không chán. Sau này khi trở thành sinh viên mỹ thuật tôi mới biết Tô Ngọc Vân là một danh họa của đất nước.

​
Mùa xuân thống nhất - Tranh sơn mài của Công Quốc Hà​	​

Tốt nghiệp Khoa Sơn mài, Trường Đại học Mỹ thuật Công nghiệp năm 1979, tôi dành nhiều thời gian nghiên cứu và thể nghiệm sáng tác về thiếu nữ Hà Nội trong trang phục áo dài, đến nay có khoảng 200 bức, trên tất cả các chất liệu, kích cỡ, trong đó khoảng 100 bức là sơn mài. Bức đầu tiên, “Thiếu nữ mặc áo dài”, trên chất liệu sơn mài, được sáng tác năm 1982, khổ 40x50cm. Mẫu trong tranh là chị người mẫu ở Nhà Văn hóa nghệ thuật quần chúng Hàng Buồm mà tôi vào ký họa ké, vì khi đó chưa có tiền thuê mẫu. Tác phẩm hoàn thành, tôi đem gửi ở số 7 Hàng Khay, gallery của Xưởng Mỹ thuật Quốc gia đầu tiên, ai ngờ được bán ngay cho một vị khách nước ngoài.

Sau đó trở đi, nhiều khách nước ngoài đã mua tranh của tôi. Một Tiến sĩ người Đức mê tranh thiếu nữ mặc áo dài của tôi đến mức mua hết lần cũ đến lần mới chưa đủ, còn đưa cả vợ sang Việt Nam đến xưởng của tôi đặt vẽ bức sơn mài vợ mặc áo dài cho thỏa chí tang bồng. Hay một phóng viên Đài Truyền hình Đức, sau khi mua bức “Thiếu nữ đội nón”, nửa đùa nửa thật rằng, tiếc là đã có 2 lần vợ chứ không rất muốn làm con rể Việt Nam!

Do điều kiện lịch sử, áo dài lúc thăng lúc trầm, nhưng cái đẹp tự thân tồn tại như một sự tất yếu vậy. Có thể nói, áo dài Việt Nam mang một vẻ đẹp đã trở thành biểu tượng trong con mắt bè bạn quốc tế. Áo dài có vẻ đẹp giản dị nhưng kiêu sang, mềm mại và thanh lịch, tựa như tâm hồn phụ nữ Việt vậy. Vì thế nó xứng đáng được tôn vinh qua các tác phẩm hội họa. Đó cũng là duyên thầm của tà áo dài với họa sĩ Việt Nam qua nhiều thế hệ.

Họa sĩ Công Quốc H (từ Thụy Điển)

Áo dài là một loại trang phục cách tân từ áo ngũ thân của Việt Nam trong thời kỳ Tây hóa. Áo dài mặc cùng với quần dài, che thân từ cổ đến hoặc quá đầu gối và dành cho cả nam lẫn nữ nhưng hiện nay thường được biết đến nhiều hơn với t.ư cách là trang phục nữ. Áo dài thường được mặc vào các dịp lễ hội, trình diễn; hoặc tại những môi trường đòi hỏi sự trang trọng, lịch sự; hoặc là đồng phục nữ sinh tại trường trung học phổ thông hay đại học; hay đại diện cho trang phục quốc gia trong các quan hệ quốc tế. Các người đẹp Việt Nam hầu hết đều chọn áo dài cho phần thi trang phục dân tộc tại các cuộc thi sắc đẹp quốc tế.
Trước đây, áo dài thường được mặc kết hợp cùng với nón quai thao, nón lá, hay là khăn đóng. Dựa theo hình dạng và cấu tạo của cổ áo, áo dài có thể coi là một dạng áo lập lĩnh, tức áo cổ đứng. Trước khi xuất hiện áo dài, trang phục phổ biến của người Việt là dạng áo giao lĩnh (tức áo cổ chéo) và áo viên lĩnh (tức áo cổ tròn). Chúa Nguyễn Phúc Khoát là người được xem là có công sáng chế chiếc áo ngũ thân - tiền thân của áo dài. Họa sĩ Le Mur Nguyễn Cát Tường là người có công định hình chiếc áo dài tân thời như ngày nay.
Từ "Áo dài" (ao dai /ˈaʊ ˌdʌɪ/) được đưa nguyên bản vào từ điển Oxford và được giải thích là loại trang phục của phụ nữ Việt Nam với thiết kế 2 tà áo trước và sau dài chấm mắt cá chân che bên ngoài chiếc quần dài.